نانوای قیز
قیلغیلیک قیلینیب، بیچاره قیزنینگ قیزلیگی آلینیب، بۉلر ایش بۉلیب بیتگندن کېین ایکله‌سی جیم جیت بۉلیب ایکی تامانگه چۉزیلیشدیلر. اوی نینگ ایچی، تشقری حاولی، کۉچه –کۉی خودّی تانگ آتیشیدن سل بورونغی وقتلردیک چقور، وزمین و تینچ بیر جیملیک‌که باتقان اېدی. بعضی – یعضیده‌گینه پستک پیراموندن بیر جفت اېرو خاتین موسیچه‌لرنینگ کوکولشلری قۉشنی حاولیدن یاش باله‌لرنینگ اۉیین اوستیده‌گی شاوقینلری، کۉچه تاماندن یکّه یریم ییگیتلرنینگ کوچسیز و غملی قۉشیقلری اېشیتیلیب قۉیردی. دروازه اېشیک نینگ تار بیر یاریغیدن اوی ایچیگه جینده‌ککینه یاروغلیک توشر و او هم یالغیز قیزنینگ سۉلغین یوزینی یاریتردی.
صوفی نینگ شامغه ایتگن آذانی اۉلمس باینی قۉزغه‌تیب یوباردی. او سېکینگینه توریب اوست و باشینی توزه‌تدی –ده، «قیز اوخله‌گن بۉلسه، اویغاتیب قۉیمه‌یین» -دېب اونینگ باشیگه کېلدی.
قیز کۉزی آچیق، اېزیلگن بی حال… چۉزیلیب، خیاللنیب یاتردی، آپاق آقرگن یوزلرینی سېکینگینه اۉلمس بای‌گه بوردی. خایین اېرکک نینگ مرحمتسیز کۉزلری بیلن الدنگن قیزنینگ سۉنیک کۉزلری بیر-بیریگه یۉلیقیشدی. اېرکک مغرور، زهرلی بیر و ساووق بیر کولیش بیلن کولدی. قیز جوده آغیر بیر جیرکَنیش بیلن یوزلرینی بوردی، ینه جیم بۉلدیلر.
اۉلمس بای قیزنینگ یوزلریگه مغرورلیک نظری بیلن ینه بیر آز قره‌ب تورگچ، شرپه‌سیز قدم قۉییب اېشیکلیک تېره‌زه گه یقینلشدی و اونینگ بیر قناتینی سېکینگینه آچتی و اوی ایچی یره‌قلب کېتدی.
قیز تېز‌گینه آچیق-ساچیق یاتگن یېرلرینی کۉرپه بیلن بېرکیتدی-ده، توریب اۉتیردی. شو چاق اېشیکنی آچقه‌لی باره‌یاتگن اۉلمس بای بیلن قیز نینگ کۉزلری ینه اوچره‌شگن اېدیلر. قیزگه آرقه‌سی بیلن تورغان اۉلمس بای یالغیز کلّه‌سینی‌گینه بوریب، حلیگی مغرور کولیش بیلن اونگه قره‌دی: قیز بو سفر اضطراب و قییناق اره‌لش بیر یوز بیلن تۉپه-تۉغری اېرکک نینگ کۉزلریگه تیکیلدی-ده، بۉشنگ بیر آواز بیلن:
— نیمه قیلیب قۉیدینگیز؟ — دېدی.
زهرلی و مغرور کولیشنی ینه بیر آز کوچه‌یتیره توریب اۉلمس بای هم بېزبېتلرچه جواب قَیتردی:
— مزه بۉلدی، قۉیه بېرینگ…
قیز بو سۉزدن کېین جوده چوقور جیرکنیش بیلن یوزینی بوردی و تیتره‌گن لبلری آره‌سیدن منه شو ایکّی آغیز سۉزنی زۉرغه چیقره آلدی:
— مزه بۉلمه‌ی اۉلسین، الاهیم!
اۉلمس بای قیز نینگ بو سۉزینی بیر ناز و قیزلرگه خاص ایستغنا دېب انگله‌گن اېدی. شو نینگ اوچون خورسند بۉلیب بیر کولدی-ده، اېشیککه قره‌ب یوردی. حال‌بوکه، اېشیک نینگ بیر قناتی آچیلگن وقتده قیز نینگ کۉزلریدن ییریک دانه‌لی کۉز یاشلری قطارلشیب توشه باشله‌غن اېدیلر…
اۉلمس بای اېشیک نینگ یانیده توریب، آرقه‌سیگه هم قره‌مه‌سدن:
— تورینگ، درّاو اوستی-باشلریشیزنی توزه‌تینگ. خاتینلر قاوون سَیلیدن کېلیشیب قاله‌دی. منه مېن اېشیککه چیقیب توره‌من! — دېدی. شو گپنی ایتیب بۉلدی-یو، آیاغینی آستانه‌گه قۉیدی و تشقریدن توریب اېشیکنی هم یاپدی.
قیز کوییکیب-کوییکیب بیر آز ییغله‌گچ، ایرغیب اۉرنیدن توردی. نریدن-بېری اوستی-باشلرینی تۉغریله‌دی. اصلی اۉزی هم اوستی-باشلرینی یېچمه‌گن، آچ بۉری نینگ چنگلیگه کۉچه‌دن کېلگن بۉییچه توشیب قالگن اېدی… بوتون بارلیغیده تۉلیب-تاشگن اضطراب و غضب، هارغینلیک و درمانسیزلیکنی سېزدیرمس اېدی. بیری تاقچه‌ده و بیری یېرده یاتقان پرنجی-چیمّتنی تېز‌گینه قۉلگه آلدی. اویدن یوگورگنیچه چیقیب کېتماچی بۉلیب اۉزینی اېشیککه اوردی. اېشیک قفلنمه‌غن اېدی. درّاو آچیلدی. آچیشی بیلن اېشیکده اۉلمس بای کۉریندی. شو قدَر تېزلیک و شاشیلیشلیق بیلن اویدن آتیلیب چیقه‌یاتگن قیز قنده‌ی دیر بیر کوچ نینگ تأثیری بیلن یېتگن جاییده تۉخته‌دی و کۉز آچیب یومگونچه پرنجیسینی ایرغیتیب اویگه کیریب کېلدی. اونینگ کېتیدن دُمه-دُم اۉلمس بای هم کیرگن اېدی. کۉزلری بورونغیده‌ی غرورلی اېمس، مردلیک اره‌لش بیر اضطراب بیلن جوده «مؤمن و صوفی» بۉلیب کۉرینر اېدی.
— هه، آییم قیز، یۉل بۉلسین؟ جۉنب یاتیبسیزمی؟
قیز «آییم قیز» دېگن ایکّی آغیز سۉز نینگ بیرته‌دن ایکّیته نیزه بۉلیب تنگه باتگنینی سېزدی. او تیتره‌دی، لبلری اېلگه یۉلیققن یراقلرده‌ی دیر-دیر قه‌لتیره‌ی باشله‌دی. کۉکسی قیسیلدی، دَمی آغیرلشدی، هنسیره‌دی. شو حالده بیر آز بېزه‌کلنیب تورگچ، بیردن بقیردی:
— ایمانسیز!..
اۉلمس بای بې‌ملال کولیب توریب دېدی:
— آییم، سیزگه نیمه بۉلدی؟ مسلمان، کلمه‌گوی آدمنی ایمانسیز دېیسیزمی؟ نیمه گناه قیلدیک؟
قیز قه‌لتیره‌ب توریب تاقچه‌دن بیر پیاله آلدی و تیتره‌گن قۉلی بیلن اۉلمس بای گه قره‌ب ایرغیتدی. اۉلمس بای سَل‌گینه بیر تامانگه سینغه‌ییش بیلن پیاله‌نی یانیدن اۉتکردی-ده، بو سفر بلند غرور بیلن بیر قهقهه آتدی.
دېنگیز شو قدَر بویوکلیگی بیلن همه وقت قیرغاقلردن یېنگیله‌دی. اچّیغی کېلگنده، غضبی قَینه‌گنده زاۉر- زاۉر تۉلقینلر کیچیک-کیچیک موجلرنی قیرغاق نینگ تاش-مېتین گوده‌سیگه قره‌ب آته‌دی. قیرغاق، یوقاریلرگه کۉتریلیب کېتگن مرمر قیرغاق، کاشکی پینه‌گینی بوزسه! بېچاره تۉلقینلر، موجلر سینیب ميده-ميده بۉلیب، ینه دېنگیز نینگ کۉکسیگه توشدی. دېنگیز اولرنی ینه سیلب-سیپب باشینی بیر یېرگه قاووشتیریب، تۉپلب، ینه قیرغاققه آته‌دی. ینه بۉلینیش، ینه پرچه‌لنیش… توگنمس آلیشیش!
قیز — دېنگیز اۉلمس بای — قیرغاق نینگ پۉلت تنیگه کیچکینه بیر پیاله‌نی یالغیز بیر دفعه‌گینه آتدی. شونده هم بو جانلی قیرغاق چپ بېردی-ده، مۉریگه تېگیب پرچه‌لنگن بېچاره پیاله بۉلدی. شوندن سۉنگ قیز — دېنگیز اۉز عاجزلیگینی بیلدی و بوتون قهری و غضبینی اۉز تنیگه سینگدیریب آلیب، پرنجیسینی باشیگه تشله‌دی-ده، غیزیللب اېشیککه چیقدی.
آه! زندانگه کیرگنلر نینگ آسانلیقچه چیقیشلری ممکنمی؟ بۉری نینگ چنگلیگه «امان» سۉزی اصلیده یازیلگنمی؟ شېر قۉلیگه توشگننی قۉییب یوباریش اوچون یره‌تیلگنمی؟ اجدر اگر بار بۉلسه، بوتون شهرتینی مرحمت آرقه‌سیده چیقرگنمی؟ چوقور جرلر، یوکسک قایه‌لر، واهمه‌لی اوچوریملر… آدم باله‌سینی یولیب، کۉتریب، یوکسکلرگه آلیب چیقماق وظیفه‌سینی کۉردیلرمی؟ قیلیچ اۉپیش بېره‌دیمی؟ خنجر پېشانه‌نگیزدن سیله‌یدیمی؟ چَیان نشترگه اۉخشش ایگنه‌سی بیلن چاکینگیزنی تیکه‌دیمی؟ یۉق!..
قیز اویدن ایکّی-اوچ قدم جیلگن اېدی… آرقه‌دن آ`شه بورونغی کوچلی حرص بیلن کېلیب یاپیشدی. امانسیز بیلکلر شو قدَر «یخشی» ایشلر اېدیکیم، قیز بېچاره‌گه نه بقیریش، نه چقیریش، نه قیمیرلش و نه سیلکینیش اوچون آز‌گینه بیر امکان قالمه‌گن اېدی.
بایه‌گی اویده، بایه‌گی جایده، بایه‌گی اېرکک بایه‌گیده‌ی باسدی….
قاوون سیلیدن کېله‌دیگنلر — کېلمس بۉلگنلر، تن و تن بۉلکلری کوچلی اېرکک نینگ ایستکلریگه توگل بۉیین اېگیب کېتگن اېدیلر…
بو سفر قیز تېز قۉزغلدی. درّاو توردی، اوست-باشینی توزه‌تدی، پرنجینی قۉلگه آلدی و شمال تېزلیگی بیلن اویدن چیقدی.
آرقه‌سیدن اۉلمس بای غرور اره‌لش قهقهه بیلن گپیریب قالدی:
— آییم‌طلا! بېکار کېته‌یاتیرسیز! بو کون خاتینلر قاوون سیلیدن کېلمه‌یدیگن بۉلیبدیرلر. قالسنگیز تانگ آتگونچه بزم قیلر اېدیک. مزه بۉلر اېدی…
قیز کوچه اېشیککه یېتگنده ایچکریدن اۉلمس بای نینگ بقیرغانی اېشیتیلدی:
— نانوای قیز! نان تۉله سبدینگ قالیبدیر!
ایی
2
یریم سۉمگه یېتر-یېتمس پول بیلن قیز بیچاره اوییگه کېلگن وقتیده آنه‌سی — کمپیر اۉلیم تۉشه‌گیده یاتگن اېدی. آفتابده قتیق ایچیشگن قرینداشلریدن بیر کمپیر اوچ-تۉرت کوندن بېری کسلگه قره‌یدی. کسل بو کون خۉرده‌سینی هم ایچمه‌گن، اونی قیزگه قالدیرگندیر. بۉلمسه، قیز بلکه ایسّیقسیز قالردی…
اۉلیم آلدیده‌گی آنه نینگ باش تامانیده اۉتیریب، قوروق سوودن قَینه‌تیلگن بې‌مزه خۉردنی ایچه‌یاتگن، شو کمپیردن باشقه بو دنیاده هېچ کیمسه‌سی بۉلمه‌گن بیچاره قیز اۉیله‌یدی:
«آ… بیچاره آنه‌م! اۉلیم آلدیده هم اۉز نصیبه‌سینی مېنگه بېره‌دی. آه! موندن کېین کیم نینگ نصیبه‌سی بیلن تۉیه‌من!..»
اوی موندن نری اۉتگچ، آیسیز تونلرده‌ی بارگن سری قاره‌یه‌دی. کوچه‌لرده سودره‌لیب، هر بیر یۉلیققنگه ساتیلیب، «سېوگن»دن اۉپیش، «سېومه‌گن»دن قۉپال بیر تورتکی یېب یشش کۉز آلدیغه کېله‌دی.
صوفی آدملرنی «فلاح» (قوتولیش)گه چقیرگن وقتیده کمپیر هم… اوزیلدی. اېندی قیز بیچاره حلی قناتینی راستله‌مه‌ی توریب آنه‌سینی و اویه‌سینی یۉقاتیب قۉیگن قوشده‌ی بۉلگن اېدی…
آنه اۉلدی.
هېچ کیم بیلمسدن، سېزمسدن کۉمِیلدی…
کمپیر نینگ هېچ کیمی یۉق اېدی. لېکن کمپیر نینگ «هر کیمی» بۉلگنده هم اونینگ کۉپینی هم بیلمه‌گن اېدی. او آنه‌سینی اۉزی نینگ الملی کۉنگلیده الّه‌قچان… الّه‌قچان کۉمگن اېدی.
کېنگ یورت…
کۉپ خلق…
کمپیر نینگ اۉلگنی، کۉمِیلگنی بیر محله‌گه هم بیلینمه‌گنی بیلن، قیزنینگ «اله‌کیم» بیلن اۉینه‌شیب یورگنی همه‌گه بیلینگن، بوتون شهرگه داوروق بۉلگن اېدی.
اخیر، قیز هېچ کیم بیلن اۉینه‌شگنی یۉق-کو! اونی: «اوییمده ختمِ خواجم، نانینگنی توگل آله‌من قیلچه هم گناه یۉق-کو!.. لېکن بو حقیقتنی اۉلمس بای نینگ اوییده‌گی دېوار و تېرزه‌لر بیلن اۉشه یېرده قالگن نان سبدیدن باشقه کیم بیله‌دی؟ کیم؟ هېچ کیم! او جانسیز نرسه‌لردن اون چیقمسه، آواز اېشیتیلمسه، تاووش کېلمسه، نیمه قیله‌یلیک؟ نیمه؟…
آره‌دن راسه ایکّی ییل اۉتمه‌دی — بیچاره قیز ایکّی اېرگه تېگیب چیقدی. بورونراق اونینگ یاشلیغی، حسنی، تازه‌لیغی، بیر آز امیدی بار اېدی، اېندی او نرسه‌لردن هېچ بیری قالمه‌دی. سۉنگگی اېریدن چیققن وقتیده اوستیده بیر قطار اېسکی کییمی، باشیده «خدا اورگن» بیر پرنجی-چیمّتی قالیب اېدی. اوندن ایکّی-اوچ آی اۉتگچ، پرنجی-چیمّت هم تشلندی. اېندی اېسکی، ییرتیق بیر قطار کییم، اېزیلگن یوره‌ک، چرچه‌گن گوده، گَنگیگن اېسگینه قالدی…
اییی
سود.
عبرتلی سود.
3
کیچکینه مسجد نینگ کېنگ صحنی آدم بیلن لیق تۉلگن. بیز نینگ کیچکینه «ترزن»لریمیز — یاش باله‌لر، تېگره‌سیده‌غی درختلر نینگ شاخلریگه چوغیرچیقده‌ی یاپیشیب آلغنلر. مینگلرچه خلق تۉپلنگن یېرده — پستده شاوقین کم، یوزچه «اۉزبېک ترزه‌نلری» تۉپلنگن جایده — یوقاریده درخت شاخلریده کتّه شاوقین:
— احمد، قه‌یېرده‌سن؟
— آ… یۉلچی! یۉلچی هاو! یۉلچی!!! بارمیسن؟
— اېرگش! بو یاققه کېل! مېن بو یاغده‌من!
— تۉخته، توش دېیمن! توش! بۉلمسه، تېپیب یوباره‌من. عیبلنووچی قصاب اۉلمس بای عبدالقادر اۉغلی، قیشلاقدن نان آلیب کېلگن بیر قیز نینگ ناموسینی بوزیش بیلن عیبلنه‌دی.
سود تینچ اۉته‌یاتیبدیر.
سۉراقلر توگه‌دی.
شاهدلر هم بیر-بیر اۉتدیلر.
عیبلنووچیلر گپیردیلر…
آقلنووچیلر وَ‌یسه دیلر…
اله‌کیملر اثبات قیلدی…
اله‌کیملر تاندیلر…
عیبدار سۉز آلدی. تاندی، گپیردی، گپیردی، اۉزینی آقله‌دی…
اونینگ سۉزی توگه‌یازگنده پرنجیسیز «پپکه » کۉترگن یاش بیر خاتین تۉغری سود هَیئتی یانیگه کېلدی. او بېزگکده‌ی تیترردی.
سود کیشیلری، آقله‌غووچی، قاره‌له‌غووچی، شاهد، تماشا‌چی… همه، همه اونگه تیکیلدی. او بیر آز هوشسیز قره‌ب تورغچ:
— مېنگه سۉز!.. — دېب بقیردی. خلق قاره‌له‌غووچیسی اوقتیردی:
— بو کیشی خاتینلر شعبه‌سی نینگ رئیسه‌سی! مسأله بیر خاتین نینگ ناموسی اوستیده بۉلگنی اوچون مونگه سۉز بېریلسین!
او گپینی توگه‌تمسدن توریب خاتین بقیردی:
— سۉز!.. سۉز!..
بېردیلر.
یقینگه کېلدی. همه جیم قالدی. مسجد نینگ کېنگ صحنی تۉلدی، بلکه کۉمِیلدی…
وقت اۉته‌دی…
همه کوته‌دی.
خاتین جیم…
همه‌نی اضطراب باسه‌دی.
بیچاره خاتین قه‌لتیره‌یدی. «تۉخته پرپیره‌ک» نینگ شاخیده‌گی پَچگیده‌ی قه‌لتیره‌یدی…
باشله‌دی. بیردن قتّيق باشله‌دی.
— مېن نانوای قیز اېدیم… بېش ییلدن بېری نان یاپیب، اۉزیم ساتیب قری آنه‌منی باقر اېدیم… بیر کون… بیر کون…
اویاغینی ایته آلمه‌دی. نفسی آغزیگه تیقیلدی، بۉغیلدی، بدتر قه‌لتیره‌دی. سۉنگره بیردن یاووایی بیر «داد» چیقریب ییقیلدی.
پستدن هم بیر خنک «داد» چیقدی. اونده عیبدار هم ییقیلدی. ایکّاوینی سویه‌ب آلیب کېتدیلر. سود بوزیلدی.
ینه سود بۉلگنده…
دېنگیز — قیز قوللرده‌ی جیم توریب سۉزله‌دی.
قیرغاق — اۉلمس تاغلرده‌ی تینچ توریب تینگله‌دی.
قیرغاق اغدریلدی.
تاغ ییقیلدی.
دېنگیز موجلری و تۉلقینلری قوچاغیگه آلیب، اولرنی قیرغاقلردن سقلش: قۉریقلش قَیغیسیگه باتدی.
عبدالحمید سلیمان اۉغلی چۉلپانحکایه
