“بتاش” اوروغی و توپونیمی حقیده
(BATASH)
اېسلتمه: حرمتلی عبدالهادی اویغاغ “بتاش” اوروغی حقیده سۉره‌گن.
بتاش افغانستانده جای نامی یا توپونیم همده قوم آتی یا اتنونیم شکلیده ثبت بۉلگن. بیرینچیدن بتاش توپونیمینی کۉریب چیقه میز.
“مستقل ارگانلر” ثبتیگه کۉره، بدخشان‌نینگ ارگو اولسواللیگیده بتاش همده کهنه بتاش دېگن قیشلاقلر بار. أیریم منبعلرده اوشبو ایکی قیشلاق فیض آباد حدودیده ثبت اېتیلگن. دېمک فیض آبادگه یقین بۉلیشی اوچون، فیض آباد قیشلاقلری قطاریده اېسلنگن بۉلسه کېرهک. “مستقل ارگانلر” تخار ولایتی، رستاق اولسواللیگیده هم بتاش دېگن قیشلاقنی قید اېتگن. شونینگدېک، قوندوز ولایتی امام صاحب اولسواللگیده هم بتاش دېگن قیشلاقنی “مستقل ارگانلر” ثبت اېتگن.
“افغانستان قیشلاقلر اتلسی”، بدخشان‌نینگ فیض آباد قیشلاقلری قطاریده بتاش دېگن قیشلاقنی فیض آباد غربیده ثبت اېتگن. اتلسده بتاش نینگ یانیده تباش، دېب یازیلگن. دېمک، ینگلیش ثبت بۉلگن. شونینگدېک، کهنه بتاش قیشلاغینی فیض آباد غربیده قید اېتیب، بو قیشلاقنی هم کهنه تباشی یازگن. “افغانستان قیشلاقلر اتلسی” رُستاق علاقدارلیگی (1353-ییلی اتلس چاپ بۉلیش پیتیده، رستاق علاقدارلیک بۉلگن) بتاس قیشلاغینی ثبت اېتگن. بوندن باشقه، بتاس قوییده توتاش ثبت بۉلگن. دېمک، ایکیسی هم ینگلیش دیر و تایپ اېتیشده ینگلیشیلگن. بتاش قیشلاقی موقعیتی اېسه رستاق مرکزی جنوبیده قید بۉلگن. “اتلس”، امام صاحب قیشلاقلری قطاریده باسوس قیشلاغی و اونینگ آستیده اېسه باتاشی نی ثبت اېتگن. دېمک، بتاش اېسه باتاشی ثبت بۉلگن و باشده باسوس بیلن بیر قیشلاق حسابلنگن.
افغانستاندن تشقری، بتاش قیشلاغی اۉزبېکستان نینگ سرخان دریا ولایتی، آلتین سای تومنیده قید بۉلگن . همده قرشی، غزار و یکه باغ تومنلریده هم بتاش قیشلاغی بارلیگی قید بۉلگن . بخارا حدودیده هم بتاش شهرچه‌سی قید بۉلگن. شونینگدېک، اۉزبېکستانده اواق بتاش، بېوه بتاش، بۉری بتاش، سریق بتاش، یکه آغاچ بتاش و بتاش اریق دېگن قیشلاقلر هم بار. قفقاز منطقهسی داغستان حدودیده هم بتاش یورت دېگن جای یمان سو دریاسی یانیده بار. بو قیشلاق اېسه قۉمیق تورکلرگه تېگیشلی بۉلگن حاضرچه قباردین تورکلر هم اونده یشه‌ماقده. انه شو منطقه ده بتاش اوو دېگن قیشلاق هم بار. اوشبو قیشلاقده هم قۉمیق تورکلری چیچینلر بیلن یشه‌ماقده. تورکمنستان‌نینگ لباب ولایتیده هم بتاش قیشلاغی بارلیگی ذکر بۉلگن. . باشقیرستان جمهوریتیده هم بتاش دېگن جای بار.
“راهنمای قطغن و بدخشان” کتابی، بتاش قیشلاغینی ارگو قیشلاقلری قطاریده قید اېتگن (ص 180). بو قیشلاق اهالیسینی اېسه قوم ترک یازگن. رستاق قیشلاقلری جمله سیده هم بتاش دېگن قیشلاقنی قید اېتگن؛ اما اهالینی اۉزبک یازگن (385- بېت). امام صاحب نینگ شمال قسمیده‌کی قیشلاقلر قطاریده اېسه دورمن و تباش قیشلاغینی ثبت اېتگن. (بېت 82) اصلیده دورمن و بتاش دیر. کتابنینگ یازیشیچه، امام صاحب نینگ شمال یاغیده‌کی قیشلاقلر قلعه زال، دېب اتهلهدی. کتاب، ارگو صاحب رسوخلری قطاریده محمد ملای بتاش و داملای کهنه بتاش دېگن کیشیلرنی ذکر اېتگن (185 و 186- بېت).
1300 ییلی چاپ بۉلگن “نظامنامه تقسیمات ملکیه”ده قطغن و بدخشان ولایتی اېسه حکومتی بدخشان و حکومتی قطغندن عبارت. بتاش اېسه بدخشانگه قره‌شلی دیر. حکومتی بدخشان اېسه قیشلاقلر، علاقه‌لر و حکومتی لردن عبارت بۉلگن. بدخشانگه تېگیشلی قوییده‌کی قیشلاقلر قید اېتیلگن: جته و شورابک، ترگنی، قُشقار، بیکی، بتاش، باغ شاه کوی، حصاری بالا، آبه یشی، خانقاه، باغ مبارک، بای مله سی، اوسطی، یفتل بالا، یفتل پایان (21- بېت). دېمک، اۉشه پیتده بتاش کته و مهم قیشلاقلردن بۉلگن بۉلسه کېرهک.
بلقیس قرمیشیوا تدقیقاتیگه کۉره، بتاش اۉزبېکلرنینگ یوز اوروغی بیلن قۉشیلیب کېتگن. اۉزبېکستان و تاجیکستان جنوبیده أینیقسه سرخان دریا وادی‌سیده شیرآباد، دهِ نو و حصار منطقهلریده یوز اوروغینینگ تورکمن یوز ترماغی بارلیگی معلوم. بو منطقه لرده تورکمن یوز اېسه ایکی کته ترماققه بۉلینگن: وخ تمغه‌لی و جیلان تمغه‌لی (قرمیشیوا، بېت- 97). بولرنینگ هر بیریسی سیکیز میده ترماغی بۉلگن. بتاش اېسه وخ تمغه‌لی بیلن بیرگه ذکر بۉلگن. وخ تمغه‌لی اېسه قوییده‌کی ترماغلر بیلن قید بۉلگن: قاز ایاقلی، کوز تمغه‌لی، قزاق، جریق باش، کیساولی، بالغه‌لی و بتاش. جیلان تمغه‌لی ترماغلری اېسه بله خور، کۉسه، پتاس، قرغه، یورغه، یاس، تراقلی و اېگرچیدن عبارت.
“گزیته”نینگ یازیشیچه، رستاق اهالیسینینگ برچهسی جان قته‌غن دیر (29- بېت). اما بتاش اوروغینی ذکر اېتمه‌گن. رستاق قیشلاقلری جمله‌سیده هم بتاش قید بۉلمه‌گن. گونار یارینگ هم “رهنمای قطغن و بدخشان” کتابیدن نقل اېتیب، بېتاش توپونیمی نی رستاق و ارگو قیشلاقلری قطاریده کېلتیرگن. دېمک، بتاش اوروغی قته‌غنلر بیلن بیر یېرده یشه‌گن. امام صاحبده هم باسوس منطقه سیده دورمنلر بیلن بیر یېرده استقامت اېتگن.
اېندی اېسه بتاش اتنونیمینی کۉره میز.
بو اوروغ آتی بتاش، باتاش، بتاز و بتاس شکللریده هم اوچره‌یدی. منبعلرده ینگلیش شکللری هم بار. بو اوروغ تورکمنلر و اۉزبېکلر بیلن قید بۉلگن و تورکلرنینگ قدیمي اوروغلریدن بۉلگن. بتاش اوروغی تورکمنلر بیلن قۉشیلگن. بو اوروغ اېسه ارساری قبیله‌سیگه تېگیشلی دیر. ارساریلرنینگ بوکاول و سرخی ترماغلری بیلن ذکر بۉلگن ( آته نیازوف، بېت- 29). آته نیازوفنینگ یازیشیچه، بتاش اوروغی اۉن بېشنینچی عصرده اورال دریاسی بۉیلریده یشردی. انه شو یېرده تورکمنلر و اۉزبېکلر بیلن قۉشیلیب کېتگن.
بتاش اوروغی “اۉزبېکلرنینگ 92 باولیک نسب نامه”لریده کېلگن. جمله‌دن خانیکوف یازیب آلگن نسخهده بېتاش شکلیده ثبت بۉلگن (گونار یارینگ، 43- بېت). لوگوفیت اېسه بو اوروغنی ثبت ایتمه‌گن. ذکی ولیدی هم اوز تحقیقی “اۉزبېکلر و قزاقلر منشا‌سی” اثریده یازیب آلگن نسب نامه‌ده بتاش اوروغینی ثبت اېتگن. مجمع التواریخ اثریده‌کی نسب نامه ده هم بتاش اوروغی قید بۉلگن (سلطانوف، 32- بېت-). شورالر پیتیده 1924 نچی ییل سروی‌سیده 160 دن کوپ اۉزبېک اوروغلر ثبت بۉلگن. اونده بتاشگه تېگیشلی ایکی اوروغ اوچره‌یدی: بیری بتاش اوروغی و ایکینچیسی اېسه بتاش ایماق، دېب قید بۉلگن (153- بېت).
بتاش اوروغی أیریم “نسب نامه”لرده تورلی شکللرده قید بۉلگن. جمله‌دن سیف الدین اخسیکیتی باتاش شکلیده (اېلمرادوف، 24-بېت)، محمد اعظم کاسانی تبش شکلیده (21- بېت)، “سالنامه خواجه عبدالحکیم ترمذی” تبن شکلیده (23- بېت)، عوض محمد عطار بناش شکلیده (25- بېت)، “نسب نامه اۉزبېک” اېسه تبش شکلیده (26- بېت) و “اسامی 92 فرقه اۉزبېک”ده تبان شکلیده (27- بېت) یازیب آلگنلر. دېمک، عرب یازوویده شونداق ینگلیشلر کۉپ اوچره‌یدی. باشقه منبعلرده بتاش و به‌‍‌تش شکللری هم اوچره‌یدی.
“عبدالله نامه” کتابیده 80 دن آرتیق اوروغ ذکر بۉلگن. انه شو اوروغلر جمله‌سیده بتاش اوروغی هم ذکر بۉلگن. “عبدالله نامه” ده قوییده‌کی اوروغلر آت آلینگن: قنغلی، قپچاق، قرلوق، اویغور، خلج، آغاج ایره، بوزوق، اوچ اۉق، تورک، مۉغول، اوریانقوت، اویاوت، قونقیبان، ارلات، کنقوت، سۉلدوز، بایاوت، قینگیت، قیقین، سلجیوت، بایجیوت، تایجیوت، یوماقدین، دورمان، بارین، سوقنوت، بارولاس، بدای، دوغلات، بیسوت، سوقسان، قنقیان، نیرون، قیات، بورچقین، منغیت، اۉزبېک، قوشچی، نیمان، قۉرچی، جلایر، اۉترچی، بخرین، توقیاروق، ماجار، اۉغلان، اوشون، ختای، چیگیل، قته غان، ارغون، قلماق، کرایت، قرغیز، دوغداق، بتاش، سرای، مینگ، بولوج، قاقچی، بولاقچی، جته، یوز، تورکمن، تاتار، اله چپان ، کینه گس، یابو و غیره (ناصروف، 366-367- بېت). دېمک، بو فهرستده بعضی بیر میده اوروغلر هم کېلگن.
قزاقلرده بتاشی دېگن اوروغ بار. بتاشی اېسه جلایر قزاقلرگه تېگیشلی. قزاق‌لرنینگ جلایر اوروغینینگ اۉن ایکی شاخابچه‌سی بار. بیرته‌سی شومناق دېگن ترماغی دیر و شومناق‌نینگ هم قره شپن دېگن ترماغی بار. بتاشی، قره شپن ترماغلریگه کیره‌دی. قره چپن اوروغی اۉزبېکستان‌نینگ فرغانه وادی‌سیده ثبت بۉلگن. قره شپن‌نینگ شجره‌سیده قوییده‌کیلر قید بۉلگن: تنگیر بېرگن، بتاشی، کلیممبت و الپین دولت (14- بېت).
ذکی ولیدی تۉغاننینگ یازیشیچه، ییگیرمنچی عصر بیرینچی یریمیده بتاش اوروغی اۉزبېکستان‌نینگ قرشی و غزار حدودیده یشماقده اېکن (گوناریارینگ، 152- بېت). اونینگ یازیشیچه، بخاراده بتاش اوروغی بېگزاد لقبی بیلن اتلگن. رادلوف اېسه منغیتلر دوریده مینگ، الات، بارین و بتاش اوروغلرینی بېگزاد لقبی بۉلگن، دېب یازه‌دی. بېگزاد لقبلی اوروغلر اۉشه دورده اېنگ نفوذلی اوروغلردن بۉلگن. بخاراده ینگی منغیت خانی تعین بۉلیشده انه شو بېگزاد اوروغلر باشلیغی خاننی آق کیگیز اوستیده کۉتهریب، خان بولیشینی قوتلوغله‌شردیلر (رادلوف، 563- بېت).
بتاش سۉزی ایلدیزی انیق اېمس و بو باره‌ده أیریم نظرلر بار. باتاش یا باغداش اېسه اۉرتاق، یۉلداش و بیر یېرده بۉلگن کیشیلر معنا بۉلگن (بی هادی، 807- بېت). بعضی منبعلرده بتاش اېسه معقول، ایجادکار و خلاق معنا بۉلگن. قزاقچه‌ده اېسه بتاس (شاید بتاش قزاق لهجه‌سیده) بوغدای اېکیلگن یېرده اۉسگن قلین اۉت همده اۉرمانلی و تاشلاق یېر دیر (130- بېت). سرخان دریا ولایتیده بتاس دېگن قیشلاق بار و بو نام بتاشگه تېگیشلی دېیله‌دی (تورسونوف، 117- بېت). تاتارلرده اېسه بوتیش دېگن اتمه، سوو روحی یا اله‌سی دېیلگن. بوتاش، وداش و واداش شکللریده هم ثبت بۉلگن. شونینگدېک، تراتالر اسطوره‌لریده بوتوش خان، اۉلیکلر الهه‌سی، اۉغلی بتاش خان دېگن بۉلگن. قۉمیقلرده بتاش دریا اۉغلی معناسیگه ایشله‌تیلگن.
بعضی بیر باشقیر عالملری بو آت نی تاش معناسیدن کېلگن، دېیدیلر. جمله‌دن باشقیرستان بتاش قیشلاغی 18- عصر سندلریده بېتاش (بې تاش) دېب یازیلگن اېکن. بوندن باشقه، بو آت اېسه سومرلرگه باریب تاقیله‌دی، دېب هم ایضاح بېریلگن. سومرلرنینگ بیر پادشاه‌سی بتاش دېیلگن. همده آلان بولغارلر (والگا بولغارلری)نینگ بیر باشلیغی بتاش آتی بار اېکن. قره چای تورکلرینینگ هم خان بوتاش دېگن خانی بۉلگن (بتاشیف، 11- بېت). قره‌خانیلرده هم بتاش موسی خان یا موسی بېتاش بغرا خان دېگن سلطان اۉتگن (علیزاده، 369 و 371- بېت).
بتاش اوروغی باشقه اوروغلر بیلن قۉشیلیب کېتگن. رادلوف هم اۉز اثریده شو موضوعگه ایما اېتگن (104- بېت). جمله‌دن یوز اوروغینینگ ترماغلری بیلن قۉشیلگن (تورسونوف، 48- بېت). بتاش اېسه یوز اوروغینینگ وخ‌تمغه‌لی ترماغی بیلن قۉشیلگن. افغانستانده بتاش اوروغی ترماغلری منبعلرده اوچره‌مه‌یدی. قرمیشیوا اۉزبېکستان جنوبیده بتاش اوروغینینگ قوییده‌کی ترماغلرینی قید اېتگن: نوروز بای، قربان بای، هییت بای و تویجاخ (97- بېت). دېمک، بولر میده ترماغلر بۉلگنی اوچون منبعلرده قید اېتیلمه‌گن. بتاشلرنینگ سَری یا سَری بتاش دېگن ترماغی هم بۉلگن (تورسونوف، 124- بېت). شونینگدېک، بېری بتاش دېگن ترماغ هم بار (قاره‌یف، 95- بېت). یوقاریده اېسلنگنیدېک، بتاش نینگ بتاش ایماق دېگن ترماغی هم بۉلگن.
منبعلر:
- اتلس قریه‌های افغانستان : معرفی واحدهای اداری محلی ج2، پروژه مطالعات دیموگرافی اداره احصاییه مرکزی صدارت عظمی، کابل: 1353.
- راهنمای قطغن و بدخشان ، برهان‌الدین کشککی، چاپ مطبعه سنگی وزارت حربیه، کابل: 1303.
- نظامنامه تقسیمات ملکیه افغانستان، چاپ مطبه تیپوگرافی دارالسلطنه کابل: 1300.
- تورکهای افغانستان، گونار یارینگ، جلایر عظیمی ترجمه سی، خراسان نشری، کابل: 1392.
- Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана
Белкис Кармышева; Наука, Москва 1976 - ARIN Sozluyu; Hasan Bey Hadi; Tabriz 2010
- Из Сибири: страницы дневника; В. В. Радлов ; «Наука», Москва1989
- Кочевые племена Приаралья в XV-XVII вв; т. и. Султанов; Наука 1982
- Қазақ тілінің аймақтық сөздігі; Қүраст. Ғ.Қалиев және т.б. Алматы: 2005
- Хроники мусульманских государств I-VII вв. Хиджры; Айдын Ализаде; Издательский дом «Умма», 2004
- Словарь туркменских этнонимов; Солтанша Атаниязов, «Ылым», Ашхабад 1988
- БАТАШ; Алексей Баташев; М.: “Магиcтеpиум”, 2001
- Сурхондарѐ топонимлари; Сайфулло Турсунов; Тошкент 2008
- 2012 Ўзбеклар шажараси; Урол Носиров; «Extremum Press»
- Topinimika; Suyun Qorayev, O‘z faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti,Toshkent 2006
- Қазақ руларының шежіресі; ҚАЛАМГЕР, Целиноград қаласы 1991
- Татар теленең этимологик сүзлеге том1; Р.Г. Әхмәтьянов; Казан 2015
