ساعت حقیده گپیرگنده، وقتنی اۉلچهش اسبابینی نظرده توتمیز. اما وقتنی حسابلش اصوللری آدمزادگه بوندهی اسبابلرنی اختراع قیلیشیدن انچه آلدین معلوم بۉلگن. قویاش چیقیشی و باتیشی وقت نینگ بیرینچی کۉرسهتکیچلری بۉلگن. تیاق، تاش و درخت سایهسی نینگ اوزهییشی و کمهییشی هم وقتنی انیقلشگه خدمت قیلگن. یولدوزلر حرکتی هم آدمگه اولکن ساعت وظیفهسینی بجرگن. او تون نینگ اۉتیشیگه باغلیق روشده تورلی یولدوزلر کۉرینرلی بۉلیشینی پَیقهگن.
قدیمگی مصرلیکلر 12 یولدوز نینگ کۉککه کۉتریلیشیگه ماس روشده توننی اۉن ایکّی وقت آرهلیغیگه بۉلگن. اولر کوننی هم خودّی شوندهی بۉلیب، بیز نینگ 24 ساعتلیک کونیمیز مصرلیکلر نینگ کېچه و کوندوزنی بۉلیشیگه اساسلنگن. شونینگدېک، اولر سایهلی ساعت کۉرسهتکیچلرگه اېگه یاغاچ بۉلهکلری یهسهگن. نتیجهده کوننی 12 دورگه بۉلهدیگن بو سایه یاکه قویاش ساعتی بیرینچی ساعت بۉلگن.
کېینگی توردهگی ساعتلر سوو و آلاو ساعتلری اېدی. کېرتیکلرگه اېگه شمع یانگنیده وقت اوندهگی یانیب اۉتگن کېرتیکلرگه قرهب حسابلنگن. سوو ساعتیده اېسه توبیده کیچیک تېشیک آچیلگن لیکاپچه سووگه قۉییلگن. معین وقت اۉتگهچ، سوزیب یورگن لیکاپچه سووگه تۉلیب چۉکّهن. تخمیناً 2000 ییل آلدین آدم ینه بیر ساعت توری قوم ساعتینی اختراع قیلگن. او ایکّیته ایچی بۉش شیشه ایدیشدن عبارت بۉلیب،اولر بیریدن ایکّینچیسیگه قوم قوییلهدیگن شکلده بیرلشتیریلگن. یوقاریدهگی ایدیش تېشیک آرقهلی بیر ساعت ایچیده ایکّینچیسیگه تۉکیلهدیگن مقداردهگی قوم بیلن تۉلدیریلگن.
تخمیناً میلاددن اوّلگی 140-ییللرده یونان
و ریملیکلر سوو ساعتلرینی تکامللشتیریش
اوچون تیشلی غیلدیرهکدن فایدهلنگن. ایدیشگه
جلدیرهب توشهیاتگن سوو آقیمی اونینگ ایچیدهگی
پۉککنی کۉترگن. او اېسه تیشلی غیلدیرهککه
اولنگن. غیلدیرهک استه-سېکین بیر ساعت
بېلگیسیدن ایکّینچیسیگه اۉتهدیگن اۉقنی
ایلنتیرگن. 1400 ییلدن کېین بیرینچی مېخانیک
ساعتلر اختراع قیلینگن. چیلویرگه باغلنگن یوک
غلتکنی ایلنتیرگن، او اېسه اۉز نوبتیده تیشلی
غیلدیرهکلر نینگ اۉقلرینی حرکتگه کېلتیرگن.
غیلدیرهکلر اېسه سیفېربلتدهگی ساعت مِیلینی
ایلنتیرگن.
Birinchi soatni kim yasagan?
Soat haqida gapirganda, vaqtni o’lchash asbobini nazarda tutamiz. Ammo vaqtni hisoblash usullari odamzodga bunday asboblarni ixtiro qilishidan ancha oldin ma’lum bo’lgan. Quyosh chiqishi va botishi vaqtning birinchi ko’rsatkichlari bo’lgan. Tayoq, tosh va daraxt soyasining uzayishi va kamayishi ham vaqtni aniqlashga xizmat qilgan. Yulduzlar harakati ham odamga ulkan soat vazifasini bajargan. U tunning oʻtishiga bog’liq ravishda turli yulduzlar ko’rinarli bo’lishini payqagan.
Qadimgi misrliklar 12 yulduzning ko’kka ko’tarilishiga mos ravishda tunni o’n ikki vaqt oralig’iga bo’lgan. Ular kunni ham xuddi shunday bo’lib, bizning 24 soatlik kunimiz misrliklarning kecha va kunduzni bo’lishiga asoslangan. Shuningdek, ular soyali soat ko’rsatkichlarga ega yog’och bo’laklari yasagan. Natijada kunni 12 davrga boʻladigan bu soya yoki quyosh soati birinchi soat bo’lgan.
Keyingi turdagi soatlar suv va olov soatlari edi. Kertiklarga ega sham yonganida vaqt undagi yonib o’tgan kertiklarga qarab hisoblangan. Suv soatida esa tubida kichik teshik ochilgan likopcha suvga qo’yilgan. Muayyan vaqt o’tgach, suzib yurgan likopcha suvga to’lib cho’kkan. Taxminan 2000 yil oldin odam yana bir soat turi qum soatini ixtiro qilgan. U ikkita ichi bo’sh shisha idishdan iborat bo’lib,
ular biridan ikkinchisiga qum quyiladigan shaklda birlashtirilgan. Yuqoridagi idish teshik orqali bir soat ichida ikkinchisiga to’kiladigan miqdordagi qum bilan to’ldirilgan.
Taxminan miloddan avvalgi 140-yillarda yunon
va rimliklar suv soatlarini takomillashtirish
uchun tishli g’ildirakdan foydalangan. Idishga
jildirab tushayotgan suv oqimi uning ichidagi
po’kakni ko’targan. U esa tishli g’ildirakka
ulangan. G’ildirak asta-sekin bir soat
belgisidan ikkinchisiga o’tadigan o’qni
aylantirgan. 1400 yildan keyin birinchi mexanik
soatlar ixtiro qilingan. Chilvirga bog’langan yuk
g’altakni aylantirgan, u esa o’z navbatida tishli
g’ildiraklarning o’qlarini harakatga keltirgan.
G’ildiraklar esa siferblatdagi soat milini
aylantirgan.
