استاد محمد عالم کۉهکن
ظهیرالدین محمد بابر 12 یاشیده عمر شیخ میرزا تختیگه اېگه بۉلگن اېدی. اندیجان حاکمیتیگه کۉز تیکیب تورگن سیاسی رقیبلری، اینیقسه عمکیلری اونی تینچ قۉیمه‌دیلر. بابر اېسه تاج و تخت وارثی اۉله‌راق دشمنلریگه قرشی توریب، کوره شیشگه مجبور اېدی. چمه‌سی اۉن ییل فرغانه، سمرقند و تاشکېنت اطرافلریده اۉز قۉشینلرینی دشمنگه قرشی جنگلرده رهبرلیک قیلدی. اۉزی آت اوستیده قیلیچ اۉینه‌تیب، اوروشلرده فعال اشتراک اېتدی. یېنگدی، یېنگیلدی.
او کابل‌گه کېلگنیده، دشمنگه قرشی جنگ قیلیش سِرلریدن خبردار ماهر سرکرده صفتیده هر قنده‌ی هجومچی لشکر برابریده اۉزیگه تېگیشلی یېرلرنی حمایه قیلیش مهارتی، شونینگدېک، قیسی پَیت دشمنگه هجوم قیلیش و قه‌ی زمانده مدافعه اېتیش وقتینی یخشی بیلردی. بابر اۉزی نینگ “بابرنامه” اثریده ایریم حاللرده سلطان حسین نینگ شیبانی خان گه قرشی کوره‌شده یېترلی تدبیر کۉره آلمه‌گنینی تنقید اېتیب، بیر مَوردده منه بونده‌ی یازه‌دی:
(متن تبدیلی) «سلطان حسین میرزانینگ بو خطالری امیدسیزلیک سببچیسی بۉلدی. نېگه که، تېموربېک نینگ یورتیده بو تأریخی سنه‌ده هم یاش، هم تصرفیده‌گی یېر– ملک، هم لشکر حسابی جهتیدن اوندن اولوغراق پادشاه یۉق اېدی. بیز کۉز توتر اېدیک که، کېتمه– کېت اېلچیلر و خبرچیلر شاشیلینچ کېلیب، منه بونده‌ی حکملر کېلتیرسه‌لر اېدی: «ترمذ، کیلیف و کرکی کېچیکلریده مونچه کېمه یسنگ، کۉپریک اسبابینی فلان مقدارده تیار قیلینگ. یوقاریگی تۉقّیز اۉلیم کېچیکلرینی یخشی احتیاط قیلینگ، تا که بیر نېچه ییل اۉزبک غوغا– تۉپالانلریدن کۉنگلی سینیققن بو اېللرنینگ کۉنگلی کۉتریلیب، کوچه‌ییب، امیدواربۉلسینلر.
سلطان حسین میرزادېک تېموربېک اۉرنیگه اۉتیرگن اولوغ پادشاه غنیم نینگ اوستیگه یوریشنی دېمه‌ی، یېر بېرکیتماقنی، مدافعه‌نی دېسه، اېل و اولوسده قنده‌ی امیدوارلیک قالسین؟»
بابر کابل اطرافلری، غزنی، قندهار و افغان قبیله‌لری یشه‌یدیگن قطار حدودلرنی اۉزیگه قره‌‌تیش اوچون آلیب بارگن جنگلریده کته مۉفقیتلر قازانگن اېدی. هندوستان‌نی تصرف اېتیش اوچون عملگه آشیرگن حمله‌لری بابر شاه نینگ حربی یوریشلرده اۉزیگه خاص اهمیتگه اېگه اېکنی تأریخده معلوم. اینیقسه سلطان ابراهیم لودی و راجه سنگا نینگ کۉپ سانلی قۉشینلرینی یېنگیشده قۉل‌له‌گن ینگی حربی تکتیکلری جمله‌دن “تۉلغمه” جنگ اصولی بابرنی اۉته استعدادلی سرکرده صفتیده تنیته‌دی.
او، هندوستان نینگ کېنگ حدودینی قۉلگه آلیش اوچون چېکسیز مشقتلر چېکدی؛ مۉفقیتسیزلیکلریدن کۉنگلی ساوومه‌دی. بلکه، عزمی محکمراق بۉلدی و هر بیر شکستیدن عبرتلی سباقلر چیقردی. بابر دهلی، آگره و هندوستان شمال ولایتلرینی ضبط اېتگندن سۉنگ، افغانستان و هندوستان نی اۉز ایچگه آلگن کېنگلیکلرده حکم یورغیزیب، تۉرت ییلدن آشه‌راق هندوستان‌ده سلطنت قوره آلیشگه اولگوره‌دی. ایریم ولایتلرگه حاکملر تعیینله‌یدی. سالیق اۉندیریش قانون – قاعده‌لرینی ایشلب چیقیب، عملده جاری اېته‌دی.
بابرشاه نینگ قیسقه پادشاهلیگی ییللریده هندوستان و افغانستان‌ده قوریلیش و آبادانچیلیک ایشلرینی یۉلگه قۉییب، باغ-راغلر بنیاد اېتدی. قصرلر، حماملر قوردیریلدی. زراعت/اېکینچیلیکنی رواجلنتیریش اوچون نهرلر و اریقلر قزیلدی. بابر شاه علم-فن و ادبیات رواجی اوچون تینیمسیز سعی و حرکت آلیب باردی. سلطنت و حاکمیت ایشلرینی عدالتلی باشقردی. بابر و اونینگ اولادی، خذمتلری هندوستان خلقی تامانیدن خرسندلیک بیلن تیلگه آلینیب، حرمت بیلن اعتراف اېتیله‌دی.
بابر اۉزیگه خاص عجایب خصلت و فضیلتلرگه اېگه پادشاه بۉلگنی تأریخدن عیان. چنانچه، “بابرنامه” نینگ کاتبی بابرنینگ پادشاهلرگه خاص فضیلتلری حقیده منه بولرنی یازگن: (متن تبدیلی) «و محالدور کیم، اول پادشاهِ قابل نینگ یخشیلیغلرینی ایتگن بیلن و بیتگن بیلن توگنگه‌ی. لېکن مجمل بو کیم، سکیز صفتِ اصیل انینگ ذاتیغه متأصل اېدی: بیریسی بو کیم، نجهتی(اقبالی) بلند اېدی؛ ایکیمچیسی– همتی ارجمند اېدی؛ اوچیمچیسی– ولایت آلماغ؛ تۉرتومچیسی– ولایت سقله‌ماغ؛ بېشیمچیسی– معمورلوغ؛ آلتیمچیسی– رفاهیت نیتی تېنگری تعالی بنده‌لریغه؛ یېتیمچیسی– چېریکنی کۉنگلی(نی) قۉلغه آلماق؛ سکیزیمچیسی– عدالت قیلماق».
بابر– استعدادلی شاعر
تېموری شهزاده‌لردن ایریملری قلم و ایجاد اهلی بۉلیب، شعر بیتگنلر. لېکن اولر آره‌سیدن هیچ بیری بابر میرزاچه‌لیک گۉز‌ل و روان شعرلر ایتیشده بابر مرتبه‌سیگه یېتیشمه‌یدیلر. عموماً، بابر ایجادی تورکی عالم ادبیاتیده اۉزیگه کته اۉرین اېگلله‌یدی.
بابرمیرزا 17 یاشیده ایکینچی مرته سمرقندنی اېگلله‌گنیده شعر یازه‌باشله‌گنینی ایته‌دی. اونینگ شعریتیده کۉرگن-کېچیرگنلری بیلن بیرگه وطننی قومسش، غربت الملری، سېوگی-محبّت، دینی و تعلیمی مسئله‌لر چقور افاده‌سینی تاپگن. شعرلری نینگ عمومی سانی 400 پارچه‌دن آشه‌دی. اولردن 119ته‌سی غزل، قالگن231ته‌سینی رباعی، تویوق، قطعه، فرد، مثنوی تشکیل بېره‌دی. اونینگ ایجادیده رباعی ژانری علیحده اۉرین اېگلله‌یدی. باشقچه ایتگنده بابر تورکی شاعرلر آره‌سیده رباعینی کۉکلرگه کۉتره‌آلگن ایجادکار سنه‌له‌دی. شاعر بابرشاه اۉز شعرلرینی تۉپلب دیوان هم توزگن. کابل دیوانینی 1519ییلی و هند دیوانینی 29-1529 ییللری ترتیب بېرگن. او، دیوانلرینی اۉزی اختراع قیلگن خط – “خط بابری” گه کۉچیریب ماوراءالنهرگه جۉنه‌تگن.
بابر عجایب نکته پرداز و بدیعی صنعتلرنی اۉز ایجادیده چېبرلیک بیلن قۉل‌له‌گن شاعر دیر. اونینگ بدیعی مهارتی یوکسکلیگی شعرلریده جوش اوریب توره‌دی. شونینگدیک، وطن و آنه یورت ساغینچی بابر شعرلریگه باشقچه روح و جرنگ بغیشله‌گن. تورکی گوی شاعرلر آره‌سیده هیچ کیم وطنگه محبت و غریبلیک نینگ اضطراب، الملرینی بابرچه‌لیک اۉز شعرلریده عکس اېتدیره‌آلمه‌گن دېسک، مبالغه قیلمه‌گن بۉله‌میز. بابرنینگ منه بو رباعیسینی اۉقیگن کیشی میرزا بابر اۉز یورتینی قیسی اندازه‌ده سېوگنینی انگلب آله‌دی.
طالع یۉقی جانیمغه بلالیغ بۉلدی،
هر ایشنی که ایله‌دیم، خطالیغ بۉلدی.
اۉز یېرنی قۉییب، هند ساری یوزلندیم،
یارب، نېته‌یین، نې یوز قرالیغ بۉلدی.
فارس و عرب تیللریده هم سوادی کامل بۉلگن بابرمیرزا اېسکی اۉزبېک تیلیدن تشقری فارس تیلیده هم شعرلر یازگن. اونینگ دیوانیدن فارسچه شعرلری هم جای آلگن. بابر فارس تیلیده 3غزل، 13ته تۉرتلیک، ایکی معما، 6ته قطعه، بیرته تاریخ، ایکیته تویوق و 23ته فرد یازگن.
بابردن اردو و اۉزبېک تیلیده ملمع بیر بیت قالگنی معلوم:
موجکا نَه هُوا کوچ هوسِ مونَک ماتی،
فقر اهلیغه بس بۉلغوسی پانی و روتی.
(مېنگه نې یاقوت، نې مروارید هوس دور، که فقیر اوچون سو و نان بس دور).
بابر– فقیه
ظهیرالدین محمد بابرشاه اۉز دینیگه اعتقادی- ایشانچی استوار حنفی مذهبلی سُنی مسلمان کیشی بۉلگن. یاشلیگیده قرآن و دین اصوللرینی اۉرگنگن، اسلام شریعتی بویروغلریگه سویه‌نیب، پادشاهلیک قیلگن. بو ساحه گه بغیشلب یازگن کتابیگه “مبین”(“آچیق، آیدین”) دېب آت قۉیه‌دی. اۉزیدن کېیین اۉغیللریدن هم شو کۉرستمه‌لرگه عمل قیلیب، ایش توتیشلری، مملکتنی باشقریشلری طلب قیلینگن. فرزندلریگه تعلیم بیریش اوچون بیتیلگن اوشبو اثرده اسلام دینی نینگ فرض و سنتلری و باشقه بیر قطار رکنلری باره‌سیده معلومات بېره‌دی. بابرشاه بو کتابینی اۉغیللری همایون و کامران میرزا لرگه بغیشلب یازگنی اثرنینگ دیباچه‌سیده‌گی بیتلرده قید اېتیلگن.
بابر– ترجمان
بابر میرزا کمیده تۉرت تیل یعنی تورکی تیل (اېسکی اۉزبیک تیلی)، فارس، عرب و اردو تیللرینی یخشی بیلگن. او، اۉز اثرلری نینگ اېنگ کته قسمینی آنه تیلی- اېسکی اۉزبیک تیلیده یره‌تگن. شو بیلن بیرگه او خواجه عبیدالله احرارنینگ فارس تیلیده‌گی نثری یۉل بیلن یازیلگن تصوفی اثرینی اېسکی اۉزبېک تیلیگه نظمده ترجمه قیله‌دی. عمر شیخ خواجه احرارگه کۉپ ارادت قۉیگن اېدی. خواجه احرار اوشبو اثرنی “والدیه” (آته گه بغیشلاو”) دېب اته‌یدی. بابر هم کتاب نینگ نامینی عیناً “والدیه” دېب نامله‌گن.
مرکزی آسیاده نقشبندیه طریقتی نینگ مشهور نماینده‌لریدن بۉلگن خواجه عبیدالله احرار تېموری شاه‌لر و شهزاده‌لر تامانیدن حمایت اېتیب کېلینگن، بابر نینگ آته‌سی عمرشیخ بیلن یقین علاقه‌ده بۉلگن عبیدالله احرار بابر میرزا توغیلگنده اونگه “ظهیرالدین محمد” دېب آت قۉیگن. بابر، خواجه احرار فرزندلریگه حرمت کۉزی بیلن قره‌گن. اونینگ نبیره‌لریدن ایکی کیشیسی بابرنینگ خذمتیده بۉلگن.
بابر عمری نینگ آخرلری (میلادی 1528 ییلی نینگ کوزی) قتیق بېتاب بۉلیب قالگنده، خواجه روحی مدد قیلیشی اوچون، شفا تاپیشی ایلینجیده “والدیه” اثرینی نثردن نظمگه اۉگیریب، ترجمه قیلشگه کیریشه‌دی. هر کونی اۉن بَیتدن ترجمه قیلیب، اۉن کونده بیتیره‌دی. ترجمه ایشی اۉز نهایه‌سیگه یېتیشی بیلن‌آق، سلامتلیگی قیته تیکلنگنینی اېسله‌یدی. بابر ترجمه ایشی سۉنگیگه یېتگنده، اوشبو اثرنی باشقه شعرلری بیلن بیر نېچه نسخه‌ده یازدیریب، اۉغیللری همایون، کامران و باشقه کۉنگلی گه یقین کیشیلریگه جۉنته‌دی.
“والدیه” نینگ اۉزبېکچه ترجمه‌سیده بابر میرزا سۉز صنعتلرینی قۉل‌له‌گنی، اثر نینگ بدیعی اهمیتینی ینه ده آشیره‌دی. اثرگه بابر ایجابی یانده‌شه‌دی، کیریش، اساسی بۉلیم و خلاصه نی هم قۉشیمچه قیله‌دی. کتاب نینگ کیریش و توگنچی(خاتمه) قسمینی بیر معناده بابرنینگ معنوی ملکی دېییش ممکن. “والدیه” نینگ اۉزبېکچه ترجمه‌سی بابر میرزا نینگ بدیعی ترجمه‌ده ماهرلیگینی اثباتله‌یدی.
بابر- ینگی یازوو اختراعچیسی
بابر 1504 ییلی کابل‌گه کېلگنیده ینگی بیر خط اختراع قیله‌دی. و اونی “خط بابری” دېب نامله‌یدی. بابر اۉز آنه تیلی – اېسکی اۉزبېکچه‌ده تاووشلری طلبیگه کۉره عرب الفباسی اساسیده شکلاً فرق قیلووچی 29 حرفنی یره‌ته‌دی.
او، قرانکریمنی اۉزی اختراع اېتگن خطگه کۉچیرتیریب، مکه و باشقه بیر قطار شهرلرگه یوباره‌دی. بدخشان و قندهارده‌گی اۉغیللری- همایون میرزا و کامران میرزالرگه “خط بابری”ده مکتوبلر یازه دی. اوشبو یازووده کۉچیرتیریلگن قرآن نینگ بیر نسخه‌سی ایران نینگ مشهد شهریده‌گی امام رضا یادگارلیک مجموعه‌سی نینگ “کتاب” بنیادیده سقلنماقده.
بابر اۉزی نینگ خراسان سفری چاغیده “خط بابری”نی مرغاب‌ده میرزالر بیلن اونینگ آلدیگه چیققن هراتلیک تنیقلی عالملردن قاضی اختیارالدین و محمد میریوسف گه اۉرگتگنینی ایته‌دی. بیراق نامعلوم سببلرگه کۉره “خط بابری” کۉپ قۉللنیلمه‌‌ی، اونوتیب یوباریله‌دی. انیق راغی مکه مفتی‌لری قرآن‌نی بو یازووده کۉچیریلیشیگه فتوا و اجازت بېریشمه‌یدی.
بابر– ادبیاتشناس و منتقد
ظهیرالدین محمد بابر قیسقه حیاتی دوامیده سرکرده‌لیک و پادشاهلیک دغدغه‌لری بیلن بیرگه ادبیات ساحه‌سینی هم سیره اونوتمه‌گن؛ او یېتوک شاعر و ادبیاتشناس صفتیده قطار ایجادکارلرنی تنیتیش بیلن بیرگه اولرنینگ ادبی اثرلرینی تحلیل قیلیب، تنقیدی یانده‌شگن.
بابر میرزا “بابرنامه” اثریده 50 گه یقین ایجادکارنی اېسله‌یدی. اولرنینگ شعرلری و ادبی اثریدن اقبتاسلر کېلتیره‌دی. بابر جدّی منتقد هم بۉلگن. شاعرلر اثرلرینی حقانی بها‌له‌یدی. کمچیلیکلری، عیب و نقصلرینی کۉرسته‌دی. او، خراسان شاعرلری باره‌سیده سۉز یوریترکن؛ “شیبانی نامه” مؤلفی محمد صالح حقیده منه بولرنی یازه‌دی:
(متن تبدیلی) «ینه، محمد صالح اېدی. یاقیملی غزللری بار. بیراق سیلّیقلیگی مزه‌سیچه اېمس. تورکی شعری هم بار. یامان یازمه‌یدی. کېینراق شیبانی‌خان قاشیگه کېلگن اېدی. درحقیقت، حرمت و اعتبار قازاندی. شیبانی‌خان‌گه اتَب رمل مسد‌س مخبون–”سُبحه” وزنیده بیر تورکی داستان بیتگن. انچه سست و بۉشتاب دیر. اونی اۉقیگن کیشی نینگ محمد صالح شعریتیدن کۉنگلی ساویيدی. بیر یخشی بَیتی بو دیر:
بۉلدی تنبل‌گه وطن فرغانه،
قیلدی فرغانه‌نی تنبلخانه»
بابرمیرزا تنقیدیدن سۉز ملکی نینگ سلطانی، اولوغ متفکر امیرالکلام حضرت علیشېر نوایي هم چېتده قالمه‌گن. «علیشېربېک اۉخششی یوق کیشی اېدی. تورکی تیل بیلن تا شعر بیتیبدیلر، هېچ کیم اونچه‌لیک کۉپ و یخشی یازگن اېمس. …». «ینه “مېزان الاوزان” ناملی عروض کتابینی بیتگن، انچه ملاحظه طلب: ییگیرمه تۉرت رباعی وزنی‌نینگ تۉرت وزنیده خطا قیلگن. بعضی بحرلرنینگ وزنلریده هم ینگلیشگن. بو عروضدن خبردار آدمگه معلوم بۉله‌دی. فارسی دېوان هم ترتیب بېرگن. فارسی نظمده “فاني” تخلصینی قۉل‌له‌گن. بعضی بَیتلری یامان اېمس دیر…»
«…فضل اهلی و هنر اهلیگه علیشېربېکچه‌لیک مربي و حاميلیک قیلگن آدم دنیاده باشقه تاپیلمسه کېره‌ک». دېب یازه‌دی بابر میرزا.
سلطان حسین بایقرا فضیلتلرینی بیر-بیر سنب اۉتگن بابر اونینگ ایجادی و شخصیتیده‌گی کمچیلیکلرینی هم حقانی روشده تصویرله‌یدی. “بابرنامه” نینگ بیر قسمیده حسین بایقرا حقیده منه بولرنی اېسلب اۉته‌دی: «طبع نظمی بار اېدی، دیوان هم ترتیب قیلیب اېدی، تورکی ایتور اېدی. تخلصی “حسیني” اېدی. بعضی بیتلاری یامان اېمستور، ولی میرزانینگ دیوانی تمام بیر وزنده دور. با وجودی کیم هم یاش و هم سلطنت بیله اولوق پادشاه اېدی، کیچیکلاردېک قۉچقار ساخلاب، کبوتر ساخلاب، کبوتر اۉینار اېدی. تاووق هم اوروشقه سالور اېدی».
بابر – عروض‌شناس عالم
بابر فقط شاعر اېمس، بلکه او یېتوک شعرشناس و ادبیات نظریه‌چیسی هم دیر. تورکی ادبیات دنیاسیده شعرنینگ عروض وزنلرینی بیلیشده اونگه یېته‌دیگنی یۉق البته. بابر دوریگچه اېسکی اۉزبېک تیلیده عروض و شعر وزنلری گه عاید فقط ایکی اثر بارلیگی فنده معلوم. بیرینچیسی شیخ احمد بن خدایداد طرازی نینگ “فنون البلاغه” (بو اثرده کېلتیریلگن تۉرت موضوع نینگ بیری عروض دیر). بۉلسه، ایکینچیسی علیشېر نوایي نینگ “میزان الاوزان” کتابی دیر.
بابر عروض موضوعیگه بغیشلب “مفصل” ناملی بیر رساله هم یازگن. نوایي نینگ “میزان الاوزان” اثریده 140 ته عروضی وزن خصوصیده معلومات بېریلگن بۉلسه-ده بابرنینگ بو اثریده 537 عروض وزنی اصل، فروع(ترماق) و زحاف(حرفلر توشیریش، آرتیریش)لر اساسیده تنیشتیریله‌دی.
بابر اۉرته عصر تیلشناسی
بابر میرزا اثرلری اینیقسه اونینگ شاه اثری “بابرنامه”نی اۉقیگنده بابرنی تیلشناسلیک مسئله‌لریگه یانده‌شگنی و ساحه گه عاید مهم جدی بحثلر آچگنی گه گواه بۉله‌میز. مثال اوچون او بابرنامه‌ده قرشی ولایتینی، بو آت بیلن ناملنیشی خصوصیده فکر یوریتیب، اۉزی نینگ تیرن ملاحظه‌لرینی بیان اېته‌دی. بو، ظهیرالدین بابرنینگ فکری البته، اما “قرشی” سۉزی قطار تورکی داستانلر و تأریخ کتابلریده ضد، مقابل، سرای، قصر کبی معنالرده کېلتیریلگن.
بابر میرزا قرشی سۉزینی “بابرنامه”ده مۉغولچه سۉز بۉلگنینی تأکیدلب، قبرستان معناسینی انگلته‌دې دېیه معلومات بېره‌دی. اونگه کۉره چنگیزخان هجومی چاغیده بو شهرده قانلی اوروشلر یوز بېرگنی نتیجه‌سیده سان-سناقسیز آدملر قتل اېتیلگن. شهرنینگ هر تامانی اوروشده قربان بۉلگنلر گورستانیگه ایلنگن. انه شو باعث مۉغوللر استیلاسی آرتیدن آلدینلری نَسَف و نَخشَب دېب اتلگن بو حدودگه قرشی یعنی قبرستان نامی بېریلگن. بیزنینگچه، بابر قرشی سۉزی نینگ کېلیب چیقیشی حقیده خطاگه یۉل قۉیگن. بو سۉز مۉغولچه اېمس؛ تورکی سۉز بۉلیب، مۉغوللرگه مقابل چیققن، قرشی تورگن انسانلر/قرشیلر؛ کۉکره‌ک کېرگنلر معناسینی بیلدیره‌دی.
بابر– مهربان آته؛ قرینداشلری، یقینلریگه غمخوار حامی
ایش-یوموشی آغیر بۉلیشیگه قره‌مه‌ی، ظهیرالدین محمد بابر اۉز فرزندلری تعلیمی و تربیه‌سینی سیره اونوتمه‌گن. قیزلری و اۉغیللریگه یخشی آته‌بۉلیش مسوولیتینی انگلب، درست عمل قیلگن. اوکه‌لری، آپه- سینگیللری همده اوزاق یقینلریگه حامیلیک قیلگن. بابرنینگ فرزندلریگه نه قدر مهربان آته بۉلگنینی شوندن هم بیلیش ممکن که، تونغیچ اۉغلی همایون میرزا هندوستان نینگ سَنبَل ولایتی حاکمی بۉلگن چاغیده قتیق کسل بۉله‌دی؛ سېویکلی فرزندی کسللیکدن اریب، اونگه ساغه‌ییب کېتسین نیتینی قیلیب، «همایون اۉرنیده مېن جانیمنی فدا قیلیشگه حاضر من»-دېیدی و شوندن کېیین کسل بۉلیب، ساغلیغی قیته تیکلنمه‌یدی و نهایت عالمدن کۉز یومه‌دی؛ همایون اېسه توزه‌لیب کېته‌دی.
بابر فرزندلرینی اۉقیب سوادلی بۉلیشلری همده قدرتلی سرکرده بۉلیب یېتیشیشلری گه؛ دولتنی باشقریش و باشقه تورلی ساحه‌لرده اۉز سویه‌لرینی آشیریب باریشلری مسئله سیگه هم جدی اعتبار قره‌تگن. همایون میرزادن کېلگن نامه‌نی اۉقیب اونگه جواباً یازگن مکتوبیده، فرزندیگه یازگن نامه‌سیده‌گی املا خطالرینی اېسله‌تیب، حکومت ایشینی باشقریشده خلوتدن چیقیب، بېکلر بیلن مصلحتلشیب ایش کۉریشی و هردایم خلق بیلن یقین علاقه‌ده بۉلیشینی تأکیدله‌یدی.
شونینگدېک بابر قیزلرینی هم سوادلی قیلیب یېتیشتیره‌دی. اوچینچی قیزی گلبدن بېگمنی شرقده ایلک تأریخچی عیال بۉلیب یېتیشیشی گه؛ کته رول اۉینه‌یدی. گلبدن بیگم قلمی بیلن “همایون نامه” دنیا یوزینی کۉره‌دی.
بابرشاه اۉز اوکه‌لری، یقین قرینداشلری و بېکلری گه اۉته غمخوار بۉلگن. اوکه‌لری جهانگیر میرزا و ناصر میرزا لرنی قیین احوالده اۉزی بیلن کابل‌گه آلیب کېلیب، اولرگه سرکرده‌لیک، ولایت و سلطنتنی باشقریش مهارتلرینی اۉرگته‌دی. کېینچه‌لیک غزنی و قندهار ولایتلرینی اولرگه تاپشیره‌دی. بابر ایلکبار هندوستان سفریگه آتلنگنیده کابل‌نی باشقریش مسوولیتینی عمکی بچه‌سی عبدالرزاق (اولوغ بېک کابلی نینگ اۉغلی) گه تاپشیرگن. اوندن آلدین عبدالرزاق قندهاردن قاچیب کېلیب بابرگه قۉشیلگنیده اونگه خزانه‌دن انعاملر بېرگن. کابل و ترنوک ولایتلری، کېیینراق کنر، ننگرهار، مندیراور، درۀ نور و نورگل حدودلرینی هم بېرگن.
بابر هراتده‌لیگی چاغیده؛ کابل‌ده قالگن عمکی بچه‌سی میرزا خان تختنی اېگللش نیتیده اونگه قرشی فتنه اویوشتیره‌دی؛ بابر فتنه‌نی باستیریب، اونی جزالشگه شاشیلمه‌ی، گناهیدن اۉته‌دی-یو، هرات‌گه جۉنته‌دی.
بابر میرزا ماوراءالنهرده قالگن یقینلری، قدردان انسانلری و مرشدلرینی دایما اېسله‌یدی، اولرگه تحفه- تارتیقلر یوباریب توره‌دی.
بابر- عهدیگه صادق، بلند همتلی جسور سرکرده
ظهیرالدین محمد بابر شخصیتی نینگ مهم قیرّه‌لریدن باشقه بیری اونینگ اۉز عهدیگه صادقلیگی، مردلیگی، یوکسک جسارتی و حیات نینگ هر قنده‌ی قیین سیناولریگه برداش بېره‌آلگنی بیلن افاده‌لنه‌دی. عهدیگه وفادار قالیشلیک اونینگ عجایب خصتلریدن.
بابر، خانلر (تاغه لری) بیلن اخسی قۉرغانینی قۉلگه کیرتیش نیتیده اخسینی قورشاوگه آلگنلریده؛ قۉرغانده‌گی شیخ بایزید بابر میرزانی چقیره‌دی. بوندن خبر تاپگن خانلر بابردن، فرصتدن فایده‌لنیب اخسی قۉرغانیگه بارگنیده شیخ بایزیدنی توتقین آلیشینی سۉره‌یدیلر. بیراق بابر شیخ بایزید بیلن اونینگ اۉرته‌سیده عهد بارلیگیگه اشاره قیلیب، بو ایشنی قیله‌آلمسلیگینی تأکیدله‌یدی.
بابر اۉز مردلیگی و همتی بلند شخص اېکنینی هر دایم حیات نینگ اېنگ آغیر و مشتقتلی کېزلریده اثباتلب بېرگن. “بابرنامه”ده روایت قیلیشیچه، بابر اۉز لشکری بیلن هرات‌دن کابل‌گه قیته‌یاتگنیده بامیان‌ده قلین قار یاغه‌دی، قارنینگ بلندلیگی آت نینگ قارنیگه کېله‌دی. اوشبو آغیر وضعیتده قۉشین نینگ آلدیده یوریب، قار تېیب یۉل آچه‌دی. تونده عسکرلری نینگ بیر قسمی بیر غارگه کیریب آلگنلریده، غارده‌گیلر اوندن ایچکریگه کیریشینی سۉره‌یدیلر. بابر کۉنمه‌یدی. اۉز کۉنگلیده، برچه اېل تشقریده چاپقونده قالسه یو، مېنینگ غار ایچکریسیده ایسیقده راحتلنیشم مروتدین اېمس دېیدی.
بابر- خرافاتگه قرشی معتدل دیندار
بابر اعتقادی جهتدن سُنی مسلمان، حنفی مذهبی نینگ پیرولریدن. دولت ایشلری و اجتماعی حیاتنی اسلام دینی شریعتی بویروغلری اساسیده باشقریب کېلگن بۉلسه-ده، باشقه دینلر و مذهبلر گه سیغینووچلر بیلن هم یخشی و ایلیق مناسبتده بۉلگن. بعضی بیر اشدی مسلمان پادشاهلر کبی تورلی دینلر و مذهبده گیلرگه دینی تعصب یوزه‌سیدن یانده‌شمه‌گن، اولرگه هر دایم اۉزیدن مدارا کۉرستگن. اۉغیللریگه هم شونده‌ی باشقه دین و مذهبده گیلرگه انسانی مناسبتده بۉلیشلرینی اوقتیرگن. بو حقده “بابرنامه”ده شونده‌ی یازیلگن:
«… ای فرزندیم، هندوستان مملکتی تورلی مذهبلردن معمور بۉلگن. الله تعالی سیزگه بونی کرامت اېتدی. سیز مذهبلرنی یامان کۉریشدن دلینگیزنی پاک توتینگ. هر مذهب نینگ طریقه‌سیگه (یۉلیگه) عدالت قیلینگ. خصوصاً، هندوستان نینگ قلبینی قۉلگه کیریته‌من دېسنگیز، سیگیر سۉیماقدن اۉزینگیزنی تیینگ. بو یخشیلیگینگیز عوضیگه شو ولایت خلقی نینگ قلبی سیزگه یقین بۉله‌دی. قۉلینگیز آستیده‌گی هر قوم نینگ عبادتگاهلرینی و مقّدس جایلرینی خراب اېتمنگ. شونده‌ی عادللیکنی اختیار قیلینگ که، پادشاه رعیتدن و رعیت پادشاه‌دن آسوده بۉلسین. اسلام نینگ ترقیاتی احسان قیلیچیدن یخشیراق بۉله‌دی، ظلم تیغیدن اېمس. سنّی و شیعه اۉرته‌سیده‌گی جنجللردن کۉزینگیزنی یومینگ. ..»
بابر میرزا خرافات پرستلیکنی یاقتیرمه‌گن، خرافاتچیلر بشره‌سینی آچگن. غزنیده بۉلگنیده بیرکونی بابرگه غزنی‌ده‌گی مزارلردن بیریده صلواة ایتیلیشی بیلن‌آق، قبر قیمرلب حرکت قیلیشی باره‌سیده ایته‌دیلر. بابر بونگه شک قیلیب، اوشبو خرافاتنی فاش اېته‌دی. او بو تۉغریده یازه‌دی:
«غزنی‌نینگ کېنتلریده بیر مزار باردور که، صلوات ایتیلگچ، قبر حرکتگه کېله‌دی، دېب ایتدیلر. باریب کۉردیک. قبرنینگ تېبره‌نگنی سېزیلدی. سۉنگره معلوم بۉلدی که، بو حال قبر خدمتچیلری‌نینگ حیله‌لری اېکن. قبرنینگ اوستیگه ارقان تارتیب، اوستیگه دېوارسیمان قیلیب متاع تشلب قۉییلگن. هر زمان ارقان قیمیرلَتیلسه، متاع تېبره‌نگنی اوچون آستیده‌گی قبر قیمیرله‌گندېک تویوله‌دی. بو خودّی کېمه گه کیرمه‌گن کیشی کېمه گه اۉتیرسه ساحل تېبره‌نگندېک بۉلیب تویولیشیگه اۉخشه‌یدی. خدمتچیلرنی قبردن ییراق توریشگه بویوردیم. بیر نېچه مراتب صلوات ایتگنلریده هم قبرده بیرارحرکت سېزیلمه‌دی. بویوردیم که، ارقان و متاعنی آلیب تشلب، قبرنینگ اوستیگه گنبذ قیلدیلر. قبر خدمتچیلری‌نینگ اوّلگی ایشلری تهدید بیله منع اېتیلدی».
بابر- طبیعت عاشقی، باغ- راغلر شیداسی
بابر بویوک باباسی صاحبقران امیر تېمور قیلگن اولوغ ایشلرنی کۉرگن، اولر حقیده اېشیتگن، اۉقیگن هم. بابر یم- یشیل سۉلیم باغلر یره‌تیش، نهرلر، اریقلر و کاریزلر قزدیریب، سوغاریش تیزیمی اساسیده زراعتنی رواجلنتیریش، میوه- چیوه، غله-دان محصولاتینی آشیریش، شهرلر بنیاد قیلیش، طبیعتنی تازه سقلش کبی یوکسک انسانی خصتلرگه آراسته اېدی. بابر شاه کابل و هندوستان‌ده تأریخی باغلر یره‌تدی، کۉپلب آبادنچیلیک ایشلرینی عملگه آشیردی.
کابل و آدینه پور (ننگرهار)ده ینگی باغلر آباد قیلدی. آدینه پورده‌گی “باغ وفا”نی یره‌تیشده اۉزی باش- قاش بۉلگن. کابل‌ده اۉندن آرتیق کته-کیچیک باغلر قوردیرگن، افسوس که، اولردن ایریملری‌گینه سقلب قالینگن. شهرآرا باغی، چارباغ، باغ خلوتخانه، اۉرته باغ، صورت باغ، باغ مهتاب، باغ آهوخانه کبی باغلرنی اېسلش ممکن. کابل شمالیده عمکیسی اولوغ بېکدن قالگن باغ (باغ کلان)نی قیته تیکلب، ینه آباد اېتگن. او کابل شمالیده یېرلشگن استالف کېنتی طبیعتی و او محلده آباد قیلینگن باغ کلان‌گه علیحده اعتبار قره‌تگن. بو خصوصده بابرنامه ده قۉییده‌گیلرنی یازه‌دی.
(متن تبدیلی) «استالف‌چه‌لیک کېنت بو یقین آره‌ده معلوم اېمس. کتّه نهر کېنت‌نینگ ایچیدن آقیب اۉته‌دی. سای‌نینگ هر ایکّی طرفی باغلر دیر. سبزه‌لیک، صفالی باغچه‌لری بار. سووی ساووق. یخابگه احتیاج بۉلمس، اکثر وقت تینیق دیر. بو کېنتده باغِ‌کلان (کتّه باغ) ناملی اولوغبېک میرزاگه تېگیشلی باغ بار اېدی. مېن اېگه‌‌لریگه پولینی بېریب آلدیم. باغدن تشقری بلند چِنارلر بار. چِنارلرنینگ آستی یم–یشیل، صفالی بیر منزل دیر. باغ‌نینگ اۉرته‌سیدن بیر تېگیرمان سوو همیشه آقیب توره‌دی. بو اریق بۉییده باغ اۉرته‌سیده چِنار و باشقه درختلر اۉسگن. بورون بو اریق اېگری–بوگری و کۉریمسیز اېدی. مېنینگ کۉرستمه‌م بۉییچه، بو اریقنی توغری رېجه بیلن کۉریملی قیلدیلر. جوده یخشی یېر بۉلدی.»
هندوستان‌ده هم کته باغلر برپا قیلگنینی یازیب قالدیرگن. او پانی پت‌ده شیرشاه سوری اوستیگه غلبه قیلگنیدن سۉنگ اوشبو محلده اولکن باغ تشکیل اېتگنینی ایته‌دی. شونینگدېگ آگره نینگ ایسیق و یاوایی طبیعتی، چۉل، چنگ توزانینی یاتقیزیش اوچون باغلر یره‌تگن. بابر میرزا هندوستان نینگ گوالیار ولایتیگه جۉنب کېته‌یاتگنیده یۉلده تۉختب، کپه تېکتیریب دم آله‌دی. او یېرنینگ گۉز‌ل طبیعتیدن تأثیرلنیب شو جایده چارباغ آباد قیلیب، کته حوض قوریشگه حکم بېره‌دی.
بابر شاه طبیعت گۉزه‌للیکلرینی کۉپ یاقتیرگن انسان. او بارگن جایلری جغرافیه‌سی- تاغلری، دریالری، آب- هواسی، درختلری، اۉسیملیکلری، حیوانلری، قوشلری، گللری حقیده معلومات بېره‌دی. طبیعتنی سېۉگن بابر، کابل شمالیده بهارده 33 تور لاله‌نی سنتگنینی اېسله‌یدی. شونینگدېک هندوستان‌گه خاص ایریم درختلر، میوه‌لر و گللر خصوصیده هم سۉز یوریته‌دی.
